Ξηροκρήνη – μια ιστορική γειτονιά του Δήμου Θεσσαλονίκης

Γιώργου Καζάνα

Προέδρου Ένωσης Μικρασιατών Φοιτητών

Η περιοχή της Ξηροκρήνης πήρε το όνομά της από την ομώνυμη περιοχή της Κωνσταντινούπολης, καθώς πρόσφυγες από την Πόλη, τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Ρωμυλία και την Ανατολική Θράκη αποτέλεσαν τους πρώτους οικιστές της περιοχής μετά τις διώξεις των Θρακών από το 1915, τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923-24 αλλά και τα Σεπτεμβριανά του 1955. Η περιοχή πολεοδομικά ορίζεται βόρεια από τη Λεωφόρο Καλλιθέας, νότια από το οικοδομικό τετράγωνο του κτιρίου του Νέου Σιδηροδρομικού Σταθμού και την οδό Μοναστηρίου και τέλος από τις οδούς Λαγκαδά, Μιχαήλ Καλού και Δραγουμάνου. Ακόμα πυκνότερα κατοικήθηκε μετά το κύμα αστυφιλίας που αναπτύχθηκε τη δεκαετία του ’60 και του ’70. Αυτής της περιόδου είναι και οι ευδιάκριτες στον ορίζοντα της πόλης, τέσσερις δωδεκαώροφες εργατικές πολυκατοικίες που αποτελούν σήμα κατατεθέν της ευρύτερης περιοχής.

Κτερίσματα τάφων που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια των ανασκαφών για την κατασκευή του σταθμού Μετρό «Νέος Σιδηροδρομικός Σταθμός»,

Στα ελληνιστικά χρόνια είχε χαρακτήρα κατά κύριο λόγο νεκροταφειακό όπως μαρτυρούν οι πολυάριθμοι τάφοι που βρέθηκαν σε ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν κατά την ανέγερση πολυκατοικιών αλλά και κατά την κατασκευή του Μετρό. Αυτός ο χαρακτήρας συνεχίστηκε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια ταυτόχρονα όμως με όλο και περισσότερο αναπτυσσόμενες οικιστικές και εμπορικές δραστηριότητες στην περιοχή της Χρυσής Πύλης του τείχους της πόλης (στη σημερινή πλατειά Βαρδαρίου, από την οποία ξεκινούσε η κύρια οδική αρτηρία της Θεσσαλονίκης, η ρωμαϊκή Via Regia και μετέπειτα η βυζαντινή Λεωφόρος που περνούσε κάτω από το επίπεδο της σημερινής οδού Εγνατία) αλλά και στο Τσερέμπουλον, το τεχνητό λιμάνι που δημιούργησε ο Μέγας Κωνσταντίνος και καταλάμβανε την περιοχή όπου σήμερα – μετά από προσχώσεις αιώνων – βρίσκονται τα Δικαστήρια και τα Λαδάδικα.

Πρῶτος θάλασσαν εἰσιὼν Ἀγαθόπους,
Ἔργοις ὑπῆρχε Χριστόπους Θεοδούλῳ.

Δυτικά του λιμανιού του Μεγάλου Κωνσταντίνου έλαβε χώρα το μαρτύριο δια πνιγμού στη θάλασσα των Θεσσαλονικέων Θεοδούλου του αναγνώστου και Αγαθόποδος του διακόνου, επί Καίσαρα Μαξιμιανού Γαλερίου (285-305 μ.Χ.) και ηγεμόνα της πόλης Φαυστίνου. Κατά το συναξάριό τους, τα δεσμά των μαρτύρων λύθηκαν και τα κύματα έφεραν τα σκηνώματα των δύο αγίων στην ακτή, όπου ευλαβείς χριστιανοί τα ενταφίασαν με τιμή. Προς τιμήν τους μάλιστα κτίσθηκε και ναός. Στο συναξάρι του οσίου Δαυίδ του εν Θεσσαλονίκη αναγράφεται χαρακτηριστικά πως το πλοίο του αγίου »… οὐ προσώρμησε τῷ λιμένι, ἀλλὰ πρὸς δυσμὰς τῆς πόλεως ἐν ᾧ τόπῳ ἐρρίφθησαν τὰ σώματα τῶν ἁγίων Θεο­δούλου καὶ ᾿Αγαθό­ποδος ὑπὸ τῶν ἀσεβεστάτων καὶ ἀθεω­τάτων Μαξιμιανοῦ Καίσαρος καὶ Φαυστίνου ἡγεμόνος».

Οι Θεσσαλονικείς μάρτυρες Θεόδουλος και Αγαθόπους που μαρτύρησαν στην περιοχή.

Συνεπώς ο τόπος μαρτυρίου και τιμής των δύο Θεσσαλονικέων αγίων τοποθετείται στη σημερινή ευρύτερη περιοχή του τόξου από τα Λαδάδικα και την Πύλη Αξιού (τότε θαλάσσια περιοχή λιμανιού πριν τις νεότερες προσχώσεις) έως την Ξηροκρήνη και τον Παλαιό Σταθμό όπου βρισκόταν η τότε ακτή – πέριξ του ρωμαϊκού λιμένα – και αποτελούσε περιοχή λατρείας πολλών μαρτύρων.

Ο ιστορικός Μιχαήλ Χατζή Ιωάννου, που έζησε στην πόλη κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και έγραψε το 1880 την πρώτη ιστορική τοπογραφία της, την «Αστυγραφία», αναφέρει τη μονή της Αγίας Ματρώνας κοντά στην περιοχή της Ληταίας Πύλης (στη συμβολή των σημερινών οδών Αγίου Δημητρίου και Ειρήνης), καθώς και την εκκλησία των Αγίων Αγάπης, Ειρήνης και Χιόνης (Χιονίας), εγγύτερα προς την πόλη. Βυζαντινή μαρτυρία για τους δύο αυτούς ναούς υπάρχει από τον Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Ιωάννη στην εξιστόρηση για τη βαρβαρική επίθεση κατά της πόλης. Αναφέρει πως οι εισβολείς είχαν φτάσει στον ναό των τριών αγίων, ο οποίος ελάχιστα απείχε από το τείχος της πόλεως: »…ἤδη λοιπόν φθάσαντας τῇ μανίᾳ τῆς θηριωδίας αὐτῶν καί μέχρι τοῦ σεβασμίου τεμένους τῶν τριῶν άγίων μαρτύρων Χιόνης, Είρήνης καί Ἀγάπης, ὅπερ ὡς ἴστε βραχυτάτῳ διαστήματι τοῡ τῆς πόλεως τείχους ἀφέστηκε». Επίσης ο Ιωάννης αναγράφει πως οπλισμένος όλος ο λαός, ανέβηκε στα τείχη παρατηρώντας ότι οι βάρβαροι είχαν φτάσει στον ναό της μάρτυρος Ματρώνας, »…Εἶτα κατορθῶσιν ἐπὶ τὸ πεδίον τοῦ σεβάσμίου ναοῦ τῆς χριστοφόρου μάρτυρος Ματρώνης, πληθὺν βαρβαρικήν…».  Η μονή της Αγίας Ματρώνας είχε φρουριακή εμφάνιση με πολλά οικήματα γύρω, ώστε οι Σλάβοι κατά τη δεύτερη επιδρομή τους, όταν έφθασαν εκεί νύχτα, νόμισαν ότι βρέθηκαν ήδη μέσα στη Θεσσαλονίκη. Ως προς τη θέση των κτισμάτων, ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος συμφωνεί με τη θεώρηση του Χατζή Ιωάννου, πως βρίσκονταν έξω από τη Ληταία Πύλη, και συγχρόνως τα ταυτίζει με ορισμένα ιερά ιδρύματα των μουσουλμάνων. Για το μοναστήρι της Αγίας Ματρώνας, που καταγόταν από τη Θεσσαλονίκη και μαρτύρησε μέσα στην ίδια την πόλη, ο Μιχαήλ Χατζή Ιωάννου γράφει ότι κτίστηκε από τον αρχιεπίσκοπό της Αλέξανδρο, που κατά πάσα πιθανότητα είναι εκείνος που έλαβε μέρος στην Α’  Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 325, και θεωρεί πολύ πιθανόν – γνώμη που επικυρώνει και ο Βακαλόπουλος – να συμπίπτει με τη μονή των Μεβλεβήδων Δερβίσηδων, όταν μάλιστα γνωρίζουμε ότι τα περισσότερα μουσουλμανικά ιερά ιδρύματα υποκατέστησαν αντίστοιχα βυζαντινά.

 

Η βυζαντινή κρήνη της Ξηροκρήνης – ιστορικό διατηρητέο μνημείο προστατευόμενο από το Υπουργείο Πολιτισμού (οδός Διδασκαλίσσης Βασιλικής Παπαθανασίου 44).

 

Κατά τον Θεσσαλονικέα Ιωάννη Καμινιάτη – βυζαντινό λόγιο συγγραφέα και ιερέα – η περιοχή έξω από το δυτικό τείχος έχει πολλά νερά από τα ποτάμια της, έχει κοντινή τη θάλασσα, και  στολίζεται με αμπέλια, πυκνό­φυλλα δένδρα και περιβόλια, καθώς με οικήματα και με πολλές ιερές μονές. Στις περισσότερες από αυτές μένουν πάμπολλοι μοναχοί που ασκούνται σε κάθε είδος αρετής και ζουν μόνο για τον Θεό, προς τον Οποιο και σπεύ­δουν να τον συναντήσουν. Η περιοχή αυτή γύρω από τη Θεσ­σαλονίκη παρουσιάζεται σαν ένα δεύτερο Άγιον Όρος, συμφωνώντας με την παρομοίωση του Μιχαήλ Χατζή Ιωάννου.

Κατά τον Βακαλόπουλο, μπορεί να υπάρχει κάποια υπερβολή στην περιγραφή του Καμινιάτη, αλλά πάντως φαίνεται να εκφράζει την πραγματικότητα του φυσικού περιβάλλοντος κατά τον 10ο αι.  Ενθουσιώδης είναι και η περιγραφή του Οθωμανού περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή, που πέρασε από τη Θεσσαλονίκη κατά τα μέσα του 17ου αι.  και ο οποίος καταγράφει ότι από τις πεδιάδες πέριξ της Θεσσαλονίκης παράγονται «τόσα παντοειδή δημητριακά όσα εξ όλης της γης μόνον είς τάς πεδιάδας τής  Συρίας καί του Χωράν». Και συνεχίζει ακόμη εξυμνώντας τους παραδεισένιους κήπους της, τα περιβόλια και τα αμπέλια και απαριθμώντας τα ποικίλα προϊόντα της, δημητριακά, λαχανικά και οπωρικά. Από μαρτυρίες παλαιών Θεσσαλονικέων υπάρχουν ενθυμήσεις για τους μπαξέδες, τους λαχανόκηπους  και τα περιβόλια που υπήρχαν στην περιοχή αυτή ως τα τελευταία χρόνια, ανάμεσα στα οποία περνούσε η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Αθήνας. Από αυτές τις χρήσεις γης, η εκτεταμένη περιοχή από τον σημερινό »παλαιό Σταθμό» έως τον Σταθμό ΚΤΕΛ »Μακεδονία», ονομάζεται μέχρι σήμερα Λαχανόκηποι. Ακόμη η καλλιέργεια της αμπέλου διατηρείται και ως όνομα έως σήμερα με την οδό Αμπελώνων της Θεσσαλονίκης – που συνδέει την Ξηροκρήνη με την Επτάλοφο – καθώς επίσης και με την ονομασία της περιοχής Αμπελόκηποι.

 

Στα όρια της περιοχής Ξηροκρήνης, πάνω από την πλατεία Βαρδαρίου (όπου και η Χρυσή Πύλη των τειχών) και συγκεκριμένα στη συμβολή των οδών Λαγκαδά και Αγίου Δημητρίου, τοποθετείται το μαρτύριο του αγίου Νέστορα, μαθητή του αγίου Δημητρίου. Εκεί βρέθηκε ναός του πρώτου μισού του 5ου μ.Χ. αιώνα (παλαιοχριστιανική βασιλική οδών Λαγκαδά-Αγ.Δημητρίου). Ναός του 5ου ή αρχών 6ου αιώνα μ.Χ. εντοπίστηκε στην οδό Μαργαροπούλου, πίσω ακριβώς από το Σιδηροδρομικό Σταθμό που είναι γνωστός και ως »παλαιοχριστιανική βασιλική της Ξηροκρήνης». Οι ναοί αυτοί πιθανώς να συνδέονται με το μαρτύριο και τη μνήμη των Θεσσαλονικέων αγίων που μαρτύρησαν στην περιοχή: Ματρώνα, Νέστωρ, Αγάπη, Ειρήνη και Χιόνη. Κατά πάσα πιθανότητα, με το μαρτύριο του αγίου μεγαλομάρτυρος Νέστορος συνδέεται ο μεγάλος οκταγωνικός παλαιοχριστιανικός ναός που βρέθηκε σε ανασκαφές στην περιοχή του Βαρδαρίου και συγκεκριμένα κάτω από το σημερινό οικοδομικό τετράγωνο των οδών Παπαρρηγοπούλου, Ζεφύρων και Μαβίλη. Αποτελούσε λατρευτικό συγκρότημα που περιελάμβανε τον μνημειώδη οκταγωνικό ναό με νάρθηκα, ένα βαπτιστήριο και ένα μαρτύριο (ευκτήριο οίκο στον τόπο μαρτυρίου του αγίου). Άλλωστε και οι κοντινές οδοί Αγίου Δημήτριου και Αγίου Νέστορος καθιερώθηκαν εκεί για να τονισθεί το γεγονός στην τοπική μνήμη. Ένας ακόμη παλαιοχριστιανικός ναός ανακαλύφθηκε κατά τις ανασκαφές για την κατασκευή του Μετρό, στις παρυφές του δυτικού αρχαίου νεκροταφείου, λίγο έξω από την πλατεία Δημοκρατίας, κτισμένος μάλιστα πάνω σε ένα συγκρότημα αποθηκών της ύστερης αρχαιότητας, καταδεικνύοντας και τον εμπορικό χαρακτήρα του τόπου. Ο ναός αυτός καταστράφηκε τον 7ο μ. Χ. αιώνα ενδεχομένως από τις επιδρομές των Σλάβων. Κατά την οθωμανική περίοδο την περιοχή χαρακτηρίζει η αυξανόμενη εμπορική ανάπτυξη του άξονα της σημερινής οδού Μοναστηρίου με την ανέγερση χανίων και αποθηκών.

Ξηροκρήνη Θεσσαλονίκης.

Από τον 10ο αιώνα μ.Χ. έξω από τη Χρυσή Πύλη, στη σημερινή Πλατεία Δημοκρατίας εορτάζονταν τα Δημήτρια, η σημαντικότερη γιορτή-εμποροπανήγυρη της πόλης. Αυτό μας διασώζει σε γραπτή μαρτυρία του ο Τιμαρίων ο Καππαδόκης. Κατά την εμποροπανήγυρη αυτή ανταλλάσσονται τα προϊόντα της ενδοχώρας με τα θαλασσινά προϊόντα. Ονομάζονταν «Δημήτρια» διότι πραγματοποιούνταν κατά τις ημέρες εορτασμού της μνήμης του πολιούχου της πόλης Αγίου Δημητρίου. Η πανήγυρη αυτή άκμασε τον 14ο αιώνα, τον επονομαζόμενο και «χρυσό αιώνα» της Θεσσαλονίκης.

Τον 12ο αιώνα, στα χρόνια του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Ευσταθίου, μαρτυρείται πως έξω από τη Χρυσή Πύλη βρισκόταν η μονή του Αγίου Νικολάου.

Στην οδό Διδασκαλίσσης Βασιλικής Παπαθανασίου 42, σώζεται μέχρι σήμερα η βυζαντινή κρήνη της Ξηροκρήνης. Αποτελεί σπάνιο τύπο κρήνης για την πόλη της Θεσσαλονίκης, με βυζαντινό τόξο και κεραμοπλαστικά κοσμήματα αντίστοιχα των οποίων συναντώνται σε βυζαντινούς ναούς. Η κρήνη ανακηρύχθηκε το 1986 ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού.

Στα νεότερα χρόνια, αξιομνημόνευτα στοιχεία, εν πολλοίς άγνωστα για την Ξηροκρήνη, είναι πως στην περιοχή λειτουργούσε από το 1878 το Σαπωνοποιείο του Γιάκου, ενώ ήδη από το 1939 λειτουργεί Παράρτημα Ξηροκρήνης του Σώματος Ελληνικού Οδηγισμού.

Βαρύνουσας σημασίας είναι και η αντιστασιακή δράση των κατοίκων κατά τη ναζιστική κατοχή. Στην Ξηροκρήνη υπήρχε κρησφύγετο αντιστασιακών με τυπογραφείο για έκδοση προκηρύξεων και ενημερωτικού υλικού. Το κρησφύγετο όμως ανακαλύφθηκε από τους Ναζί και καταστράφηκε. Στις 15 Μαΐου 1941, ένα μήνα μετά την κατάληψη της χώρας από τους κατακτητές, ιδρύεται η πρώτη αντιστασιακή οργάνωση στην Ελλάδα, η «Ελευθερία», με την ομώνυμη εφημερίδα της και το πρώτο παράνομο τυπογραφείο της πόλης της Θεσσαλονίκης, στην περιοχή της Επταλόφου. Στις 8 Ιουλίου 1943 πραγματοποιείται στην Επτάλοφο, μεσούσης της ναζιστικής κατοχής, η ιστορική μεγάλη διαδήλωση των κατοίκων ενάντια στην προοπτική επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής στο μεγαλύτερο τμήμα της Κεντρικής Μακεδονίας. Στις 11 Μαΐου 1944 εκτελέσθηκαν από τους Ναζί, οκτώ αντιστασιακοί νέοι 20-30 ετών, στην περιοχή Καΐστρι μεταξύ Ξηροκρήνης και Επταλόφου.  Στις 4-6 Ιουνίου 1944 υπήρξε στην Ξηροκρήνη σύγκρουση ανάμεσα σε αντιστασιακούς του ΕΑΜ και Ταγματασφαλίτες. Ακολούθως, στις 3 Οκτωβρίου 1944 εκτελούνται από τους Ναζί επτά Θεσσαλονικείς  μεταξύ των οποίων ο Ανδρέας Κατσέρης, κάτοικος Ξηροκρήνης, όπως χαρακτηριστικά αναγράφεται στα διασωθέντα στοιχεία.

Χαρακτηριστικό και επιβλητικό κτίσμα που δεσπόζει στην Ξηροκρήνη είναι ο Νέος Σιδηροδρομικός Σταθμός, ο οποίος αποτελεί ένα από τα πιο πρωτοποριακά κτίρια της εποχής του, που εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα με την προωθημένη χρήση του φυσικού φωτός και την άνεση των χωρών του, εξυπηρετώντας καθημερινά χιλιάδες πολίτες και επισκέπτες της πόλης. Ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός προκηρύχθηκε το 1935 και οι βραβευθέντες Γερμανοί αρχιτέκτονες Kleinschmidt και Jordan εκπόνησαν τα σχέδια. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1937, διακόπηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, ενώ τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν τελικά το 1961. Αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο συγκρότημα του είδους του στην Ελλάδα

Ξηροκρήνη Θεσσαλονίκης. Ο Άγιος Νικόλαος, οι δωδεκαώροφες και στο βάθος τα βυζαντινά κάστρα.

Στη λογοτεχνία εμφανίζεται έως και στη σύγχρονη εκδοτική παραγωγή, όπως στο βιβλίο του Γιάννη Ατζακά «Κάτω από τις οπλές» (2010), όπου παρουσιάζεται γλαφυρά η ταραγμένη εποχή του πραξικοπήματος των Συνταγματαρχών. Εκεί ανακαλύπτουμε εικόνες και ήχους της περιοχής του Σταθμού, με τη Μεγάλη Εβδομάδα στους Αγίους Πάντες, μέσα από τα μάτια ενός στρατιώτη που αναμένει τη μεταφορά του σε κοντινό στρατόπεδο. Στο βιβλίο της Σοφίας Φιλιππίδου «Με μια σκάλα στο φεγγάρι» (2014), ο αναγνώστης απολαμβάνει μια πρωτότυπη γραφή, που εστιάζει εξίσου στα μικρά και στα μεγάλα της καθημερινότητας, της ταραχώδους πολιτικής ζωής των τελευταίων χρόνων, στον πολιτισμό, τις αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας της συγγραφέως στην Ξηροκρήνη, στο όνειρο και σε ένα ιδιόμορφο, προσωπικό μαγικό ρεαλισμό. Αναφορές και περιγραφές της Ξηροκρήνης και των πέριξ δεν λείπουν και από το έργο των συγγραφέων της Θεσσαλονίκης, Νίκου-Γαβριήλ Πεντζίκη («Μητέρα Θεσσαλονίκη»), Τόλη Καζαντζή («Ενηλικίωση») και Γιώργου Ιωάννου («Κέντρο Διερχομένων»).

Στην Ξηροκρήνη την εποχή της άνθησης του Κινηματογράφου λειτουργούσαν ο θερινός κινηματογράφος «Ερμιόνη» (στη γωνία Ρεγκούκου και Χατζητσίρου), ο χειμερινός κινηματογράφος «Ελευθερία», ο «Φάρος» (ως θερινός και χειμερινός στην οδό Θεοδοσίου Σταύρου) κ.ά.

Δωδεκαώροφες πολυκατοικίες οδού Λαγκαδά – Ξηροκρήνη Θεσσαλονίκης.

116ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης – Ξηροκρήνη.

Ο Παιδικός Σταθμός Ξηροκρήνης.

Ο Παιδικός Σταθμός Ξηροκρήνης χρονολογείται από το 1934 και είναι ένα από τα παλαιότερα κτίσματα που έχει στην ιδιοκτησία του ο Δήμος Θεσσαλονίκης. Επίσης αποτελεί έναν από τους πρώτους Παιδικούς Σταθμούς που κτίστηκαν στην Ελλάδα. Αποτελεί κλασικό σχέδιο παιδικού σταθμού των αρχών του 20ού αιώνα, με κεραμοσκεπή και φυτεμένη μικρή αυλή με αμυγδαλιές και αγιόκλημα. Το 1940 υπέστη σοβαρές καταστροφές από τους βομβαρδισμούς που έπληξαν την περιοχή και χρειάστηκε να ανακαινιστεί, για να επαναλειτουργήσει επτά χρόνια αργότερα. Ανακαινίστηκε την περίοδο 2009-2016 και λειτουργεί έως σήμερα.

Ο Παιδικός Σταθμός Ξηροκρήνης, ο οποίος χρονολογείται από το 1934 .

Στην επονομαζόμενη Άνω Ξηροκρήνη, θεμελιώθηκε το 1897 ο Ναός της Αγίας Παρασκευής (σήμερα επί της οδού Λαγκαδά) και το 1900 ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Αθανάσιος τέλεσε τα εγκαίνιά του. Ο Ναός είναι βυζαντινού ρυθμού στον τύπο του σταυροειδούς μετά τρούλου και στην αρχιτεκτονική του εντοπίζονται αναγεννησιακά στοιχεία.

Η ανέγερση του Ναού είχε άμεση σχέση με την λειτουργία του παρακείμενου κοιμητηρίου. Το 1875 η Κοινότητα των Ορθοδόξων Θεσσαλονίκης – στα πλαίσια του εκσυγχρονισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που παραχώρησε το δικαίωμα ανεξαρτήτων κοιμητηρίων στους ορθοδόξους – ανέθεσε στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα Κυριών τη δημιουργία νέου κοιμητηρίου.
Το 1886 έγινε η μελέτη του έργου και, παρά τις αντιδράσεις των Βουλγάρων, το 1892 επιδικάζεται ο χώρος στην Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Το 2004 έγινε εξωτερικά η αποκατάσταση του ναού καθώς και η μετατροπή μεγάλου τμήματος του κοιμητηρίου σε χώρο πρασίνου. Για ιστορικούς λόγους διατηρήθηκε ένα μικρό τμήμα του κοιμητηρίου με τάφους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα.

Κατά την σωζόμενη παράδοση, το 1774 στον τόπο του αγιάσματος μαρτύρησε από τους Οθωμανούς και ακολούθως ετάφη ο άγιος νεομάρτυρας Αθανάσιος ο Κουλακιώτης. Εκεί υπάρχει σήμερα το Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίου Νεομάρτυρος Αθανασίου του εν Ξηροκρήνη μαρτυρήσαντος.

Ο Ναός της Αγίας Παρασκευής Ξηροκρήνης Θεσσαλονίκης που θεμελιώθηκε το 1897.

Ο Ιερός Ναός Αγίων Πάντων ήταν ο πρώτος ναός της Ξηροκρήνης που κτίσθηκε μετά την εγκατάσταση των προσφύγων το 1924. Λόγω της διαφωνίας των κατοίκων σε ποιον άγιο θα αφιερωθεί ο νέος ναός, αποφασίσθηκε από τον τότε Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο, να αφιερωθεί στους Αγίους Πάντες, ως δείγμα ενότητας και ομοφροσύνης. Ο πρώτος ναός του 1924 ήταν όμως μικρός και δεν ικανοποιούσε τις λατρευτικές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής των οποίων ο αριθμός καθημερινά αυξανόταν. Το 1932 θεμελιώθηκε ο σημερινός Ναός, ρυθμού τρίκλιτης βασιλικής με καμπαναριό. Στην κατασκευή του συνέβαλαν οι λαχανοκηπουροί του Μελισσοχωρίου που τότε είχαν τις καλλιέργειες τους στην περιοχή καθώς και πρόσφυγες από την Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης που εγκαταστάθηκαν στην Ξηροκρήνη με την Ανταλλαγή Πληθυσμών.

Η Παναγία η Κυρία της Ξηροκρήνης στον Ναό των Αγίων Πάντων Θεσσαλονίκης. Στο κάτω μέρος απεικονίζονται (εξ αριστερών) οι τρεις ναοί της Ξηροκρήνης Θεσσαλονίκης (Άγιοι Πάντες, Αγία Παρασκευή, Άγιος Νικόλαος) και ο Ναός του Αγίου Δημητρίου στην Ξηροκρήνη της Κωνσταντινούπολης.

Άγιοι Πάντες – εσωτερικό ναού.

Ο ναός θεμελιώθηκε το 1932 και εγκαινιάσθηκε το 1967 από τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Παντελεήμονα Α’ και εσωτερικά περιλαμβάνει παρεκκλήσιο του αγίου Τρύφωνος που τιμάται από τους πρόσφυγες που έλκουν την καταγωγή τους από την Ανατολική Θράκη. Αυτό αποτελεί ένα ιδιαίτερο δείγμα ευλάβειας των Θρακών προς τον προστάτη των αμπελουργών άγιο Τρύφωνα, καθώς ασχολούνταν και στην παλιά και στη νέα τους πατρίδα με τις αμπελοκαλλιέργειες. Τον άγιο τιμούν ταυτόχρονα και οι λαχανοκαλλιεργητές της παρακείμενης περιοχής των Λαχανόκηπων με την ιδιαίτερη ακολουθία της ευλογίας των οπωρικών και λαχανικών που τελείται ανήμερα της εορτής του αγίου την 1η Φεβρουαρίου κάθε έτους. To 2016 αγιογραφήθηκε από τον Λουκά Ξενοφωντινό και ενθρονίστηκε εντός του ναού η εικόνα της Παναγίας της Ξηροκρήνης, της επονομαζόμενης Κυρίας της Ξηροκρήνης.

Τον Αύγουστο του 1953 ιδρύθηκε η ενορία του Αγίου Νικολάου Ξηροκρήνης. Ο άγιος Νικόλαος καθώς γεννήθηκε, έζησε και έδρασε στη Μικρά Ασία, ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στους πρόσφυγες κατοίκους της περιοχής, γι’ αυτό και ο ναός αφιερώθηκε στη μνήμη του. Προσωρινοί ναΐσκοι κτίζονταν και γκρεμίζονταν ως το 1958, όταν ο τότε Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Παντελεήμων Α’ θεμελίωσε τον Ναό, ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα.

Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Ξηροκρήνης – ο μικρότερος Ναός παραπλεύρως των Θεσσαλονικέων Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου – η πλατεία Γαλοπούλου.

Ο ίδιος προέτρεψε τους υπευθύνους, για την θεμελίωση του δεύτερου μεγαλύτερου Ναού πράγμα που τελικά έγινε το 1966. Τα σχέδια του νέου ναού εκπόνησε ο επιφανής Αρχιτέκτων Παιονίδης. Τα θυρανοίξια της τρίκλιτης πετρόκτιστης βασιλικής με το ενσωματωμένο στην πρόσοψή του καμπαναριό, τελέσθηκαν από τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Λεωνίδα το 1970 και με απόφαση του ιδίου μετονομάσθηκε ο παλαιός ναός σε Ι.Ναό Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου αποτελώντας έτσι τον πρώτο Ναό στην Ελλάδα αφιερωμένο στους μεγάλους Θεσσαλονικείς Αγίους – φωτιστές των Σλάβων και προστάτες της Ευρώπης. Ο νέος Ναός εγκαινιάσθηκε το 1975 από τον  – Μικρασιάτη στην καταγωγή – Μητροπολίτη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως Διονύσιο. Αξίζει να αναφερθεί ότι στεγάζει εξαιρετικής τέχνης και αισθητικής μαρμάρινα γλυπτά όπως κίονες, προσκυνητάρια, άμβωνα και αρχιερατικό θρόνο, του Τήνιου γλύπτη Φιλιππότη. Τα μαρμάρινα δάπεδα σχηματίζουν μοτίβα αντίστοιχα με αυτά της βασιλικής του Αγίου Νικολάου στα Μύρα της Λυκίας στη Μικρά Ασία.

Εντός του Νέου Σιδηροδρομικού Σταθμού Θεσσαλονίκης βρίσκεται το Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίου Φιλίππου του διακόνου, ο οποίος είναι ο προστάτης άγιος των σιδηροδρομικών και των ταξιδιωτών με σιδηρόδρομο.

Ξηροκρήνη: υπαίθριες τοιχογραφίες από την ομάδα Carpe Diem, στα πλαίσια της 15ης Μπιενάλε Νέων Καλλιτεχνών της Ευρώπης & της Μεσογείου. Προσπάθεια για πιο όμορφες πόλεις, με ελεύθερους χώρους έκφρασης και δημιουργίας. Με ελεύθερους ανθρώπους ενάντια στην ομοιομορφία και την αισθητική του γκρίζου.

Η περιοχή της Ξηροκρήνης και το αστικής αισθητικής τοπίο της έγινε πεδίο καλλιτεχνικής έκφρασης στα πλαίσια της 15ης Μπιενάλε Νέων Καλλιτεχνών της Ευρώπης & της Μεσογείου (Οκτώβριος-Νοέμβριος 2011).  Μετά από 25 χρόνια, η Μπιενάλε επέστρεψε στην πόλη της Θεσσαλονίκης (και για πρώτη φορά πραγματοποιήθηκε σε δύο διαφορετικές πόλεις της Μεσογείου: Θεσσαλονίκη και Ρώμη) με θέμα το ερώτημα «Συμβίωση; / Symbiosis?». Πεντακόσιοι νέοι και νέες δημιουργοί, από 26 διαφορετικές χώρες, κλήθηκαν να επαναδιαπραγματευθούν την έννοια της συμβίωσης και να απορρίψουν τον αποκλεισμό κοινωνικών ομάδων, όπως είναι οι μετανάστες, άτομα με ειδικές δεξιότητες κ.ά. Συγκεκριμένα, οι καλλιτέχνες Woozy και Kez, των Carpe Diem (συλλογικού φορέα δημιουργίας και προώθησης δημόσιων τοιχογραφιών στην Ελλάδα), έθεσαν ως καμβά εικαστικής παρέμβασης τις εργατικές κατοικίες της Ξηροκρήνης με την δημιουργία υπαίθριων τοιχογραφιών. Οι τοιχογραφίες αποτυπώνουν τις ιδέες και την ενέργεια των καλλιτεχνών για έκφραση και δημιουργία, την ανάγκη για την οικειοποίηση του δημόσιου χώρου. Δίνουν επίσης μια αφορμή να ωθήσουν τους πολίτες να βγουν στους δρόμους, να συνδιαλλαχθούν, να μιλήσουν, να κοιτάξουν, βάζοντας χρώμα και φαντασία στη ζωή τους.

Στην Ξηροκρήνη στεγάζονται 3 Βιβλιοθήκες του Δικτύου Βιβλιοθηκών Δήμου Θεσσαλονίκης:

Περιφερειακή Βιβλιοθήκη Ξηροκρήνης-Μοναστηρίου 93Β

Παιδική Βιβλιοθήκη Ξηροκρήνης-Γρηγορίου Κολωνιάρη 23. H Παιδική Βιβλιοθήκη Ξηροκρήνης ανακαινίσθηκε το 2012 στα πρότυπα βιβλιοθηκών του εξωτερικού, με πολύ χρώμα, διάφορα παιχνιδιάρικα σχήματα, σύγχρονο τεχνολογικό εξοπλισμό και ασύρματο δίκτυο, συνθέτοντας ένα περιβάλλον λειτουργικό, φιλικό προς τα παιδιά και τους νέους,. Η ανακαίνιση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του δικτύου δημόσιων και δημοτικών βιβλιοθηκών Future Library και τη χορηγία του Ιδρύματος Νιάρχος.

Παιδική Βιβλιοθήκη Σταθμού-Μοναστηρίου 93Β.

Επίσης στο 16^ο Λύκειο στεγάζεται η Πρότυπη Σχολική Βιβλιοθήκη που δημιουργήθηκε υπό την αιγίδα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

16ο Λύκειο Θεσσαλονίκης.

Τα σχολεία Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης είναι τα εξής:

• 63ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, οδός Σελίτσης 2.
• 66ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, οδός Καπάτου και Γαλανάκη.
• 67ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, οδός Διδασκαλίσσης Βασιλικής Παπαθανασίου 41 (παλαιότερα, προ της συγχώνευσης, στεγαζόταν εκεί και το 116ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης).
• Δημοτικό Σχολείο Διαπολιτισμικής Εκπ/σης Θεσσαλονίκης, οδός Καπάτου και Γαλανάκη.
• Εκκλησιαστικό Γυμνάσιο, οδός Καπάτου 6.
• Εκκλησιαστικό Λύκειο, οδός Καπάτου 6.
• 12ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης, οδός Γρηγορίου Κολωνιάρη 15 (παλαιότερα, προ της συγχώνευσης, στεγαζόταν εκεί και το 16ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης).
• 16ο Γενικό Λύκειο Θεσσαλονίκης, οδός Γρηγορίου Κολωνιάρη 15.

Στο 16ο Γυμνάσιο για πολλά συναπτά έτη, έως το 2008, δίδαξε η φιλόλογος Μαρία Κληματσίδα, που άφησε αγαθή μνήμη στον μαθητικό κόσμο της περιοχής και αποτέλεσε πρότυπο εκπαιδευτικού και παιδαγωγού.

16ο Γυμνάσιο-Λύκειο και 12ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης.

Το 2013 ολοκληρώθηκε το Μητροπολιτικό Πνευματικό Κέντρο »Σταθμός Αγάπης» δίπλα στο Ναό των Αγίων Πάντων, που προσφέρει ηθική και υλική στήριξη σε εμπερίστατους πολίτες, αποτελώντας ταυτόχρονα Στέγη Φοιτητών και Πνευματικό Κέντρο. Εγκαινιάσθηκε τον Οκτώβριο του 2013 από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο και παρέστη τιμητικά η Ένωση Μικρασιατών Φοιτητών.

Το Μητροπολιτικό Πνευματικό Κέντρο ”Σταθμός Αγάπης” του Ι.Ν. Αγίων Πάντων.

Όσον αφορά το οδωνύμια της περιοχής, είναι αφιερωμένα κυρίως σε βυζαντινούς λόγιους (Χαλκοκονδύλης, Χρυσολωράς), ήρωες του ’21 και Φιλικούς (Φαρμάκης, Σέκερης), πεσόντες του έπους του ’40 και εκτελεσθέντες από τους Ναζί (Βασιλειάδης Γαβριήλ, Νικόλαος Καπάτος) κ.ά.

Στην περιοχή τιμάται ιδιαίτερα η μνήμη του αντιστασιακού αθλητή της Θεσσαλονίκης Γεωργίου Ιβάνωφ, με γλυπτική σύνθεση που τον αναπαριστά δέσμιο κατά τη ναζιστική κατοχή (το άγαλμα βρίσκεται επί της οδού Λαγκαδά) καθώς και με οδό που φέρει το όνομά του στην Ξηροκρήνη. Τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα έγιναν στις 30 Οκτωβρίου 1985, ημέρα εορτασμού της επετείου απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τη ναζιστική κατοχή.

Το άγαλμα του αντιστασιακού αθλητή της Θεσσαλονίκης Γεωργίου Ιβάνωφ επί της οδού Λαγκαδά στην Ξηροκρήνη.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΑΡΘΡΟΥ : ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2020

Πηγές:

Αττικό Μετρό

Μητρόπολη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ – Αποστόλου Βακαλόπουλου

Αστυγραφία Θεσσαλονίκης του Μιχαήλ Χατζή Ιωάννου (1880)

Ο. Ta- frali, Thessalonique des origines au XlVe siècle, Paris 1919

http://peritexnisologos.blogspot.gr/2018/04/12.html

Ν. Μοσχοπούλου, Ή Ελλάς κατά τόν Έβλιά Τσελεμπή, ΕΕΒΣ 16 (1940)

 

ΒΑΣΙΛΙΚΗ Μ. ΚΑΡΤΣΙΑΚΛΗ, Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ 7ο ΩΣ ΤΟΝ 12ο ΑΙΩΝΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ, Α.Π.Θ. 2010.