Η Αγία Φωτεινή της Σμύρνης και τα «παιδιά» της

Το Ιερό Παλλάδιο των Σμυρναίων : ο Ιερός Καθεδρικός Ναός της Αγίας Φωτεινής Νέας Σμύρνης. Η Αγια Φωτεινή μαρτύρησε κατά την παράδοση στη Σμύρνη. Γι’ αυτό και οι Σμυρναίοι αφιέρωσαν το Μητροπολιτικό Ναό στη μνήμη της με καμπαναριό 33 μέτρων, που ήταν το πιο ψηλό κτίσμα μέσα στην πόλη της Σμύρνης. Καταστράφηκε το 1922, όμως οι μικρασιάτες το ξανάχτισαν πανομοιότυπο στη Νέα Σμύρνη.

Γιώργου Καζάνα

Προέδρου Ένωσης Μικρασιατών Φοιτητών

Η Αγία Φωτεινή ήταν ο ωραιότερος κι ο πιο εντυπωσιακός ναός της Σμύρνης. Ξεχώριζε για το πανύψηλο καμπαναριό, τις φανταχτερές του καμπάνες, τις μεγαλοπρεπείς τοιχογραφίες και το χρυσό σταυρό, που έλαμπε στον ήλιο. Στο καμπαναριό υπήρχε ρολόι με την επιγραφή «Ηλίου άτερ σιγώ». Αποτελούσε τον Μητροπολιτικό Ναό της Σμύρνης και αφιερώθηκε στη Σαμαρείτιδα Αγία Φωτεινή, διότι κατά την παράδοση η μεγάλη Ισαπόστολος μετά τη συνάντηση με τον Κύριο, βαπτίσθηκε η ίδια και η οικογένειά της, κήρυξε τον Χριστιανισμό σε πολλές περιοχές και κατέληξε στη Σμύρνη όπου και μαρτύρησε. Οι Σμυρναίοι ευλαβούνταν πολύ την Αγία Φωτεινή και γι’αυτό το όνομα Φωτεινή ήταν συχνό στις Σμυρναίες και εν γένει στις Μικρασιάτισσες.

Στην Αγία Φωτεινή λειτούργησε για τελευταία φορά ο άγος Χρυσόστομος Σμύρνης πριν το μαρτύριό του και εκεί εκκλησιάσθηκαν για τελευταία φορά οι Σμυρναίοι πριν τα δικά τους μαρτύρια κατά την Καταστροφή. Ο ναός αφανίστηκε και αυτός το 1922.

Το 1952 ο ευκτήριος οίκος της πρώην Ολλανδικής παροικίας στη Σμύρνη παραχωρήθηκε ιδιοκτησιακά στο εκεί Προξενείο της Ελλάδος, και ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας σκέφτηκε να τον αξιοποιήσει ως τον πρώτο ορθόδοξο ναό στην Σμύρνη σε ανάμνηση της μαρτυρικής Εκκλησίας της. Τη μικρή αυτή εκκλησία ο Πατριάρχης την αφιέρωσε στην Αγία Φωτεινή για να τη συνδέσει με το ένδοξο παρελθόν του περίλαμπρου ναού της Σαμαρείτιδος Ισαποστόλου που καταστράφηκε το 1922. Τα Θεοφάνεια του 2006 τελέστηκε η ρίψη του Σταυρού στην Προκυμαία της Σμύρνης για πρώτη φορά μετά το 1922, με αφετηρία της πομπής την μικρή αγία Φωτεινή (Δυο περιστέρια αφέθηκαν ελεύθερα στον ουρανό και ένας νεαρός Μυτιληνιός, ο 18χρονος Ανδρέας Κολοβός, έπεσε στα παγωμένα νερά τρεις φορές για να φέρει πίσω τον Σταυρό, μέσα σε χειροκροτήματα, πνιγμένα από δάκρυα συγκίνησης των παρευρισκομένων). Η μικρή εκκλησία της Αγίας Φωτεινής μετά από εξήντα έτη λειτουργίας και υποδοχής προσκυνητών της Σμύρνης από ολόκληρο τον κόσμο, το 2012, απέκτησε με πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου τον πρώτο τακτικό εφημέριό της, τον μικρασιατικής καταγωγής και εκ Μυτιλήνης ορμώμενο, πατέρα Κύριλλο. Τη Μεγάλη Παρασκευή του 2014 έγινε για πρώτη φορά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή η περιφορά του Επιταφίου στη Σμύρνη.

Σε πόλεις όπου εγκαταστάθηκαν Σμυρναίοι πρόσφυγες αλλά και εν γένει Μικρασιάτες, χτίστηκαν ναοί της αγίας Φωτεινής όπως:

-Ιερός Μητροπολιτικός Ναός Αγίας Φωτεινής Νέας Σμύρνης Αττικής.

-Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής του ομωνύμου προσφυγικού συνοικισμού Θεσσαλονίκης (στον χώρο του οποίου αναπυτύχθηκε αργότερα η Πανεπιστημιούπολη του Α.Π.Θ.)

-Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής προσφυγικού συνοικισμού Πατρών.

-Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής & Αγίου Ιωσήφ Ευόσμου Θεσσαλονίκης.

-Ιερός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και Αγίας Φωτεινής Υμηττού Αττικής.

-Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής Παραλίας Κατερίνης (χωριό μικρασιατών προσφύγων).

-Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής στη συνοικία Νεαπόλεως της Καβάλας.

-Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής Ξάνθης, στον μικρασιατικό-προσφυγικό οικισμό Χρύσα.

-Ιερός Καθεδρικός Ναός Αγίας Φωτεινής Ιεράπετρας.

-Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής & Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης – Κάστρο Παντελίου Λέρου.

-Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίας Φωτεινής Ελευθερίου-Κορδελιού (κατακόμβη Ι.Ναού Αγίου Γεωργίου).

-Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίας Φωτεινής, στο αριστερό κλίτος του Ιερού Ναού Αναλήψεως του Κυρίου Θεσσαλονίκης.

-Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίας Φωτεινής Παλαιάς Φώκαιας Αττικής (Οικισμός »Θυμάρι-Αγία Φωτεινή).

-Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίας Φωτεινής Νέας Ιωνίας (εντός Επισκοπείου Ι.Μητροπόλεως Ν. Ιωνίας)

-Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίας Φωτεινής, Ι.Καθεδρικού Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Ν.Φιλαδέλφειας.

-Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίας Φωτεινής Χαλκίδας.

-Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίας Φωτεινής Νίκαιας Αττικής (Ενώσεως Σμυρναίων Νικαίας – Πειραιώς).

-Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής Καρλσρούης Γερμανίας (οι Έλληνες απόδημοι στεγάζουν την ορθόδοξη ενορία τους, αφιερωμένη στην Αγία Φωτεινή, στον Ναό του Αγίου Βερνάρδου Καρλσρούης – St. Bernhard Kirche, Karlsruhe).

-Παρεκκλήσιον Ἁγίας Φωτεινῆς στο Dunlap της Καλιφόρνια, (CA). Alex & Faye Spanos Heritage Center.

Στην ιστορική συνέχεια της Σμύρνης της Μικράς Ασίας, τη Νέα Σμύρνη της Αττικής, οι πρόσφυγες έκτισαν Ναό της Αγίας Φωτεινής σε ανάμνηση του ομώνυμου ναού της Σμύρνης. Το 1974, όταν δημιουργήθηκε ξεχωριστή Ιερά Μητρόπολη Νέας Σμύρνης, ο Ναός της Αγίας Φωτεινής καθιερώθηκε ως ο Μητροπολιτικός Ναός. Το 1996 ανεγέρθηκε το κωδωνοστάσιο των 33 μέτρων πανομοιότυπο με αυτό του Ναού στην Σμύρνη.

Εντός του Ναού βρίσκεται εγκατεστημένο, εδώ και πενήντα περίπου έτη, το ξυλόγλυπτο Τέμπλο, μαζί με τον Δεσποτικό Θρόνο και τον Ιερό Άμβωνα του ἱερού Ναού Αγίου Ιωάννου του «Ἐπάνω Μαχαλᾶ» της Σμύρνης (ο οποίος δεν κάηκε κατά την πυρπόληση της Σμύρνης διότι βρισκόταν σε λόφο), πανομοιότυπα των αντίστοιχων ξυλόγλυπτων κατασκευών του πυρποληθέντος παλαιού και ιστορικού Μητροπολιτικού Ναού της Αγίας Φωτεινής Σμύρνης.

Αγία Φωτεινή Νέας Σμύρνης.

Τα ιερά αυτά κειμήλια χορηγήθηκαν κατόπιν ενεργειών του Ελευθέριου Βενιζέλου και συγκατάθεσης της τουρκικης ηγεσίας: αρχικά, δεκαέξι χρόνια μετά τη μεγάλη καταστροφή, το 1938, ο πατήρ Γροπέτης τα είδε να στέκουν στη θέση τους, σωσμένα, ως εκ θαύματος, από το εκτεταμένο λαθρεμπόριο των έργων τέχνης της ορθοδοξίας. Κατάφερε να πάρει άδεια από τις τουρκικές αρχές και να τα στείλει, μέσω Mυτιλήνης, στην Aθήνα όπου αποφασίσθηκε να μη δοθούν ούτε στο Bυζαντινό και Xριστιανικό Mουσείο ούτε στον Iερό Nαό Kοιμήσεως Θεοτόκου Nέας Φιλαδέλφειας, αλλά στην Aγία Φωτεινή Nέας Σμύρνης, καθώς αποτελούσε την ιστορική συνέχεια της Mητρόπολης της Σμύρνης. Στις 18 Oκτωβρίου 1944, τα κιβώτια φθάνουν στην Eλλάδα. Tα έξοδα μεταφοράς έχει πληρώσει ο εκ Mικράς Aσίας Hλίας Kοκκώνης. H πρώτη τοποθέτηση δεν είναι επιτυχής σύμφωνα με τον βυζαντινολόγο Aναστάσιο Oρλάνδο για το λόγο αυτό πραγματοποιήθηκε έρανος που αποφέρει 10.000 δολάρια και δεύτερη τοποθέτηση, η οποία βοηθά στην ανάδειξη των μοναδικών ξυλόγλυπτων.
Το ιστορικό Τέμπλο της Αγίας Φωτεινής Νέας Σμύρνης, μαζί με τον Δεσποτικό Θρόνο και τον Ιερό Άμβωνα, αποτελούν πραγματικά αριστουργήματα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής τέχνης, που απεικονίζουν -κατά τρόπο ανάγλυφο- όχι μόνο περίτεχνα διακοσμητικά στοιχεία, αλλά και πλήθος θεμάτων, υπό μορφή ξυλόγλυπτων παραστάσεων, από την Αγία Γραφή και τη ζωή της Εκκλησίας. Έχουν κατασκευαστεί κατά τον 19ο αιώνα από τα χέρια του ίδιου, σπουδαίου, πλην άγνωστου σήμερα τεχνίτη, ο οποίος συνδύασε την ελληνική παράδοση με το δυτικό μπαρόκ. Xαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η όλη σύνθεση του τέμπλου «μοιάζει να πάλλεται, προσφέροντας στον επισκέπτη τη ζωή, την κίνηση και τη χαρά της δημιουργίας».
Ο Ναός πανηγυρίζει την Κυριακή της Σαμαρείτιδος, εορτή της αγίας μεγαλομάρτυρος Φωτεινής, πολιούχου Νέας Σμύρνης. Επίσης, με ιδιαίτερη ευλάβεια εορτάζονται την 23η Φεβρουαρίου η μνήμη του αγίου Πολυκάρπου Σμύρνης (πολιούχου της Σμύρνης) και την Κυριακή προ της Υψώσεως, τον Σεπτέμβριο, η μνήμη του αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης.

Ο προσφυγικός συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής στην Πανεπιστημιούπολη του Α.Π.Θ.

Καθηγητή Παρασκευά Σαββαΐδη, Εργαστήριο Γεωδαισίας και Γεωματικής, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

(από την εισήγηση »Τα εβραϊκά νεκροταφεία και ο προσφυγικός συνοικισμός

της Αγίας Φωτεινής στην Πανεπιστημιούπολη του Α.Π.Θ.:

Μνήμες στο χώρο και το χρόνο…»)

Ο χώρος στην περιοχή της Πανεπιστημιούπολης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, καταλήφθηκε από το 1922-23, για να στεγάσει δεκάδες στην αρχή και εκατοντάδες οικογένειες προσφύγων στη συνέχεια. Σιγά – σιγά και χωρίς να συναντήσουν ιδιαίτερες δυσκολίες και απαγορεύσεις, οι πρόσφυγες συνέχισαν να κτίζουν μικρά σπίτια ή παράγκες στο χώρο της σημερινής Πανεπιστημιούπολης και της ΔΕΘ, μεταξύ της οδού Νοσοκομείων και της Λεωφόρου Στρατού καθώς και μεταξύ της Λεωφόρου Στρατού και της οδού Ντεσπεραί. Με τον τρόπο αυτό άρχισε να δημιουργείται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης ένας συνοικισμός που στέγαζε πρόσφυγες, οι οποίοι κατά πλειοψηφία κατάγονταν από τη Σμύρνη και λιγότεροι από άλλες πόλεις της Ιωνίας. Επειδή ακριβώς οι περισσότεροι αρχικοί πρόσφυγες κατάγονταν από τη Σμύρνη, όπου μητροπολιτικός ναός ήταν ο ναός της Αγίας Φωτεινής, ο προσφυγικός συνοικισμός ονομάσθηκε συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής . Η ίδια κατάσταση συνεχίστηκε και στα επόμενα χρόνια, ενώ καταλήφθηκαν και εκτάσεις των εγκαταλελειμένων τουρκικών νεκροταφείων.

Το 1929 αναφέρεται ότι οι κάτοικοι ήταν 15.000 (Εφημερίς των Βαλκανίων), ενώ το 1932 στον Μέγα Οδηγό Θεσσαλονίκης και Περιχώρων οι κάτοικοι υπολογίζονται σε 13.000 (Γαβριηλίδης, 1932). Είτε έτσι είτε αλλιώς, ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής ήταν ο δεύτερος σε αριθμό κατοίκων μετά το συνοικισμό της Τούμπας.

Ο συνοικισμός αποτελούνταν από την Άνω και την Κάτω Αγία Φωτεινή (Σαββαΐδης, 2011).

Στην Κάτω Αγία Φωτεινή τα σπίτια είχαν τα στοιχειώδη απαραίτητα για μια αξιοπρεπή ζωή, όπως τρεχούμενο νερό, ηλεκτρικό και βόθρους–αποχωρητήρια, δεν συνέβαινε όμως το ίδιο στην Άνω Αγία Φωτεινή που ήταν μεγαλύτερη σε έκταση και αριθμό κατοίκων. Οι συνθήκες διαβίωσης στο συνοικισμό της Άνω Αγίας Φωτεινής ήταν πολύ δύσκολες με ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα  αυτό της έλλειψης νερού. Κατά τα πρώτα χρόνια, τα σπίτια δεν είχαν σύνδεση με το υδρευτικό δίκτυο της πόλης. Για τις ανάγκες των κατοίκων είχε κατασκευαστεί σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο μια δημόσια, κοινόχρηστη βρύση. Επίσης, δεν υπήρχε ηλεκτροφωτισμός, ενώ η λάσπη αποτελούσε χαρακτηριστικό των δρόμων με το πρώτο ψιλόβροχο.

Το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, στο ΑΠΘ, μοναδικό στοιχείο μνήμης του ιστορικού προσφυγικού οικισμού.

Από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής είχε προσωρινό χαρακτήρα. Η στέγαση πυροπαθών και η στέγαση προσφύγων είχαν την έννοια της ανακούφισης και συνδρομής μέχρι να οργανωθεί κάτι λειτουργικότερο και μονιμότερο. Σύντομα, στο χώρο των νεκροταφείων άρχισαν να αναπτύσσονται παράνομες δραστηριότητες και να συγκεντρώνονται κάθε λογής περιθωριακά άτομα. Στο συνοικισμό της Αγίας Φωτεινής συναντούσε κανείς ταβέρνες, τεκέδες και οίκους ανοχής ανάμεσα στα σπίτια και τις παράγκες των προσφύγων (Ζαφείρης, 1990). Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής με τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων αποτελούσε πλέον ένα σοβαρό πρόβλημα για την πόλη της Θεσσαλονίκης, με αποτέλεσμα η κοινή γνώμη της να ζητάει την κατάργησή του. Έτσι, το 1930 αποφασίστηκε από την τότε Κυβέρνηση Βενιζέλου η μεταφορά του προσφυγικού συνοικισμού της Αγίας Φωτεινής σε άλλο τμήμα της πόλης, ώστε ο χώρος να

αποδοθεί στο Πανεπιστήμιο για την μελλοντική επέκτασή του, όπως προέβλεπε

το νέο Σχέδιο Πόλεως Θεσσαλονίκης. Αν και τα περισσότερα αυθαίρετα κτίσματα απομακρύνθηκαν από το σημερινό χώρο της Διεθνούς Εκθέσεως Θεσσαλονίκης, δεν συνέβη το ίδιο με εκείνα που βρίσκονταν στο σημερινό χώρο της Πανεπιστημιούπολης.

Ήδη από το 1927 είχε αρχίσει η διαδικασία της δημιουργίας Πανεπιστημιούπολης στο χώρο

που βρίσκεται σήμερα με την παραχώρηση του κτιρίου της σχολής Ινταντιέ (Κυριαζόπουλος,

1976). Το 1930 παραχωρήθηκε από το Δημόσιο το γήπεδο του Ηρακλή (5 στρ.), το 1937 χώρος από τα υπό απαλλοτρίωση εβραϊκά νεκροταφεία (12.3 στρ.).

Μετά την κατοχή, παραχωρήθηκαν στο Πανεπιστήμιο 150 στρ. από τα (κατεστραμμένα πλέον) εβραϊκά νεκροταφεία.

Το 1948 αγοράστηκαν από την Υπηρεσία Διαχείρισης Ανταλλαξίμων Μουσουλμανικών Κτημάτων

διάφορα οικόπεδα και από το χώρο της Αγίας Φωτεινής (76 στρ.). Το 1955 αγοράστηκαν άλλα δύο οικόπεδα (98 στρ.) στην περιοχή του σημερινού Τελλόγλειου Ιδρύματος και 86 στρ. στην περιοχή του σημερινού πανεπιστημιακού γυμναστηρίου. Με τον τρόπο αυτό συγκροτήθηκε ο χώρος της Πανεπιστημιούπολης (Σαββαΐδης & Μπαντέλλας, 2000), οποίος απλωνόταν σε έκταση περίπου 433 στρ.

Ωστόσο, εκτός από τα παραπήγματα της Αγίας Φωτεινής, ένα πρόσθετο εμπόδιο για την

υλοποίση των σχεδίων για την ανάπτυξη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ήταν η ύπαρξη των

εβραϊκών νεκροταφείων σε μεγάλα τμήματα του πανεπιστημιακού οικοπέδου.

Η απαλλοτρίωση του χώρου των εβραϊκών νεκροταφείων είχε κηρυχθεί το 1930 με σχετική πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου ως τροποποίηση του ισχύοντος ρυμοτομικού σχεδίου. Η Ισραηλιτική Κοινότητα ήταν βέβαια σφόδρα αντίθετη με την απαλλοτρίωση του χώρου. Ωστόσο, η κοινή γνώμη της πόλης ήταν επίσης ισχυρά υπέρ. Η σχετική πράξη απαλλοτρίωσης και αποζημίωσης συντάχθηκε, έλαβε τον αριθμό 767/1936, αλλά ουδέποτε τέθηκε σε ισχύ.

Η πλήρης καταστροφή των νεκροταφείων συντελέστηκε το 1942 επί Γερμανικής Κατοχής.

Η γερμανική διοίκηση επέμενε στην εφαρμογή του εγκεκριμένου σχεδίου-πόλεως και των αποφάσεων για την απαλλοτρίωση του χώρου. Έγινε αμέσως κατανοητό στην εβραϊκή κοινότητα, ότι η απαλλοτρίωση των Γερμανών θα συνοδευόταν από την πλήρη καταστροφή και ανασκαφή των νεκροταφείων. Σε μικρό χρονικό διάστημα, η πραγματικότητα ήταν σαφής: Η εβραϊκή νεκρούπολη της Θεσσαλονίκης δεν υπήρχε πια.

Στο μεταξύ, πριν από το 1940 στο χώρο της Αγίας Φωτεινής διέμεναν 290 προσφυγικές

οικογένειες, οι οποίες προβλεπόταν να αποκατασταθούν σε άλλο μέρος. Μετά την Κατοχή όμως αναγέρθηκαν πολλά ακόμη κτίσματα (με ρυθμό ίσως 2-3 το μήνα) από διάφορους καταπατητές πλέον και όχι πρόσφυγες. Έτσι, όταν το 1948 το Πανεπιστήμιο αγόρασε την ανταλλάξιμη αυτή έκταση, είχε πλέον να αντιμετωπίσει τόσο τους ήδη υπάρχοντες καταπατητές, όσο και το φαινόμενο της συνεχούς αυθαίρετης δόμησης στο χώρο.

Στα μέσα της δεκαετίας του 50, το Πανεπιστήμιο συνέχιζε την προσπάθεια υλοποίησης του

προγράμματος της ανοικοδόμησής του. Ωστόσο, 190 στρέμματα της ιδιοκτησίας του στη ΝΔ

πλευρά της Πανεπιστημιούπολης βρίσκονταν υπό κατάληψη από μεγάλο αριθμό καταπατητών,

στους οποίους οι πρόσφυγες δεν είχαν πλέον την πλειοψηφία. Υπήρχαν περίπου 940 οικογένειες που κατοικούσαν σε περίπου 650 σπίτια και παράγκες στο σημερινό χώρο της Πολυτεχνικής, της Θεολογικής, του Πανεπιστημιακού Γυμναστηρίου, αλλά και στο χώρο για τη διάνοιξη της οδού Εγνατία.

Με την έκδοση μιας σειράς Νόμων, Αποφάσεων του Υπουργικού Συμβουλίου και του

Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας εγκρίθηκε η μετεγκατάσταση των οικογενειών που κατοικούσαν στην Αγία Φωτεινή σε οικόπεδα του Κρατικού Αστικού Προσφυγικού Συνοικισμού Νέας Κρήνης. Με την έγκριση της  παραχώρησης οικοπέδου και χορήγησης αποζημίωσης, ο δικαιούχος έπρεπε να κατεδαφίσει το σπίτι ιδιοκτησίας του στο συνοικισμό της Αγίας Φωτεινής (Σαββαΐδης & Μπαντέλλας, 2000). Οι προβλεπόμενες διαδικασίες πραγματοποιήθηκαν και ολοκληρώθηκαν προς τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1960 με τη στενή επίβλεψη του Πανεπιστημίου.

Ο συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής και ο χώρος των εβραϊκών νεκροταφείων αποτελούν ένα μέρος της ιστορίας του χώρου της Πανεπιστημιούπολης και της ίδιας της Θεσσαλονίκης. Οι πυροπαθείς, οι πρόσφυγες, οι περιθωριακοί κάτοικοι και οι λειτουργίες του συνοικισμού παραμένουν αχνές σκιές στη μνήμη ολοένα και λιγότερων. Η μελαγχολική προσωρινότητα, η αβεβαιότητα του αύριο, ο καθημερινός αγώνας των προσφύγων για την επιβίωση ταιριάζουν με τη

μελαγχολία των νεκροταφείων που για αιώνες έπνιγαν κάθε θόρυβο στην περιοχή

αυτή της πόλης.

Όμως σήμερα, τα ψιθυρίσματα των ψυχών των ανθρώπων και τα χαμηλόφωνα τραγούδια των προσφύγων ανακατεύονται στην πολύβουη, πολυσύχναστη καθημερινότητα της σημερινής Πανεπιστημιούπολης σε ένα ύμνο αισιοδοξίας και ελπίδας. Αισιοδοξία και ελπίδα που η ελληνική κοινωνία χρειάζεται σήμερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε...

 

1898 – Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗΣ γράφει για την Αγία Φωτεινή Σμύρνης

Διακρίνω τὸ περίφημον κωδωνοστάσιον τῆς Ἁγίας Φωτεινής˙ ἕνα πάλλευκον καὶ πολυσύνθετον κομψὸν οἰκοδόμημα ἀπὸ ὡραία λευκὰ μάρμαρα, μὲ κίονας καὶ κιονίσκους καὶ τόξα καὶ τοξίδια, μὲ εὔμορφα γεγλυμμένα στολίσματα, ὅπου ἀλλοῦ πουθενὰ δὲν ἔχω ἰδεῖ. Ἂς εἰσέλθωμεν λοιπὸν εἰς τὴν Μητρόπολιν τῆς Σμύρνης. Μεγάλη, δενδροφυτευμένη, ἀνθόσπαρτος καὶ δροσόλουστος πλατεία, μὲ πλατάνους χλοερᾶς καὶ εὐώδεις βασιλικούς, περικλείει τὸν σεπτὸν ναὸν τῆς ἁγίας Φωτεινῆς, ταπεινὸν ἔξωθεν, εὐτελῆ, ἄνευ τρούλλου, πλην γέμοντα ενδον ἀρχαιότητος, καλλιτεχνημάτων και κατανύξεως. Καθὼς ἐπληροφορήθην, καθ’ ἢν χρονικὴν περίοδον ἐκτίσθη ἡ Ἁγία Φωτεινή, ὁ Σουλτάνος εἶχεν ἀπαγορεύσει εἰς τοὺς Ἕλληνας τὴν ἀνακαίνισιν ἢ ἀνέγερσιν Ναῶν. Ὅμως οἱ Σμυρναῖοι κατώρθωσαν νὰ λάβουν μίαν ἄδειαν, ἰσχύουσαν διὰ 40 ἡμέρας. Κτίσται λοιπὸν 100 μὲ βοηθοὺς ἄλλους τόσους, θεμελιωθέντος τοῦ Ναοῦ, εἰργάζοντο καὶ τὰς νύκτας ἀκόμη, ἴνα καταστῆ δυνατὸν νὰ τελειωθῆὁ Ναὸς ἐντός της ὁρισθείσης προθεσμίας. Ὅπερ καὶ κατωρθώθη. Ὅμως ἀπέμεινε μικρὸν μέρος αὐτοῦ, πρὸς τὸν Νάρθηκα, ἄστεγον. Ἐπειδὴ δὲ ἐξημέρονε Κυριακή, καὶ εἶχεν ἀποφασισθῆ νὰ γείνουν τὰ ἐγκαίνια τοῦ Ναοῦ κατ’ αὐτὴν τὴν ἡμέραν, καὶ τελεσθῆἡ πρώτη λειτουργία, ἐστέγασαν τὸ μέρος ἐκεῖνο μὲ μουσαμᾶν. Πλῆθος λοιπὸν κόσμου, ὅλοι οἱ εὐλαβεῖς Σμυρναῖοι, ἄρχοντες καὶἐργατικοί, καὶ οἱ τῶν διαφόρων Ἰσναφίων, ἐπλήρωσαν τὸν Ναὸν μὲ χαρὰν ἀπερίγραπτον, ἡὁποία ἄστραπτεν εἰς τὰ πρόσωπα ὅλων. Αἴφνης ὅμως μία θύελλα, μία λαίλαψ ἐπισυμβάσα, ἀνέτρεψε τὸν μουσαμᾶν, βροχὴ δὲ ραγδαία ἐπακολουθήσασα κατεπλημμύρησε τὸν Ναόν. Ὅμως, τοῦτο εἶνε τὸ θαυμαστόν, κανεὶς δὲν μετεκινήθη ἀπὸ τὴν θέσιν ἕως τέλους τῆς θείας Λειτουργίας.

Ἦτο Σάββατον ἑσπέρας ὄτε εἰσῆλθον. Ἐψάλλετο ὁ ἑσπερινός. Ὁ μητροπολίτης Σμύρνης, ὁ σεβασμιώτατος κ. Βασίλειος, μὲ τὴν λευκὴν γενειάδα του, μὲ τὴν ἀφελῆὅλην μορφήν του καὶ μὲ τὰ γυαλιά του, ἐχοροστάτει. Παρ’ αὐτῶ, ἐπὶ χαμηλοτέρου θρόνου, ὁ μέγας ἀρχιδιάκονος ὡς φρουρός ἑξὰς δ’ ὅλη ἱερέων ἐτέλει τὸν ἑσπερινὸν μετὰ διακόνων. Καὶ δὲν ἦτο —μὴ θαρρῆτε— καμμία πανήγυρις. Ἁπλῶς ἦτο ἁπλῆς Κυριακῆς ἑσπερινός. Σαββατόβραδον. Ἱερεὺς ἐν μέσω ἱστάμενος ἀνέγνω τὸ Κάθισμα τοῦ Ψαλτηρίου. Οἱ ψάλται μὲ τὸἱερὸν τῶν ἔνδυμα, μὲ τοὺς βοηθοὺς τῶν, ἔψαλλον παναρμονίως ὅλην τὴν ἀκολουθίαν τοῦἑσπερινοῦ, ἐνῶὀ ναός επληρουτο (ἀκούσατε! ἀκούσατε!) ἐπληροῦτο κόσμου. Ὄχι ἀργοῦ, ἀλλὰ κόσμου τῆς δουλειᾶς, ὅστις ὅμως ἀφίνει πρὸς στιγμὴν τὴν ἐργασίαν τοῦ (ἄκουε οὐρανέ! ἐνωτίζου ἡ γῆ!) ἀφίνει τὴν ἐργασίαν του, διὰ νὰ προσευχηθῆ. (Τί λέγεις, κύριε πρώην πρεσβευτά, ἀπὸ τὸ Λονδίνον, μὲ τὰ γυαλιά; Χρειάζεται μεταρρυθμισιν η ὀρθόδοξος Ἐκκλησία τῆς Σμύρνης;) Μοῦ φαίνεται ὅτι τὰ κεφάλια μας, δυστυχῶς, χρειάζονται μεταρρύθμισιν καὶ ξεθυμαίνομεν, πότε εἰς τὸ κακόμοιρον τὸ Σύνταγμα, καὶ πότε εἰς τὴν δυστυχισμένην τὴν Ἐκκλησίαν! Καὶ ὁ «Ἱερὸς Σύνδεσμος» τὰ χάφτει αὐτὰ τὰ δόγματα ἀπὸ τὴν Λόντραν, χωρὶς νὰ διαμαρτυρηθῆ. Καὶ ἠμπορεῖ κανεὶς νὰ πιστεύση τουλάχιστον, ὅτι δὲν εἶναι διαμαρτυρόμενος. Καλὸ κι’ αὐτό! Τάξις, σεμνοπρέπεια καὶἀκρίβεια ἀπαράμιλλος. Ποῦ νὰ φανῆ τὸ θαῦμα αὐτὸ ἐν Ἀθήναις, ὅπου ὁἑσπερινὸς τελεῖται σὰν κρυφά, σαναγγαρία, σὰν μὲἐντροπὴν μήπως ἀποκληθῶσιν ἀπὸ τὴν Λόντραν βαττολογοῦντες οἱ χριστιανοί. Ἄξιον σημειώσεως εἶνε ὅτι ἡ ἑλληνικὴ Χριστιανικὴ κοινωνία τῆς Σμύρνης, διεκρίθη πάντοτε, μάλιστα εἰς τοὺς πρὸ τῆς Ἐπαναστάσεως χρόνους διὰ τὴν εὐσέβειαν, τὴν εὐλάβειαν καὶ τὰ φιλακόλουθα ὡραία χριστιανικὰ αἰσθήματά τους. Ἠμπορεῖ νὰ συνετέλεσεν εἰς τοῦτο ἡἱστορικὴ Σχολή της, ἡ Εὐαγγελικὴ καλούμενη, ἔνθα ἐδίδαξαν ἐπισημότατοι κληρικοὶ τῆς Ἑλληνικῆς ὀρθοδοξίας, ἐν οἶς ὁ Μέγας Οἰκονόμος. Ἠμπορεῖ νὰ συνετέλεσαν εἰς τοῦτο καὶ οἱ εὐλαβέστατοι ἱεροκήρυκες ὁπού ποτὲ δὲν ἔλειψαν ἀπὸ τὴν πόλιν αὐτήν, τὴν καθαρῶς Ἑλληνικήν, τοὺς χρόνους ἐκείνους, ἐν οἶς ὁἁγιώτατος ἐκείνος Ιωαννης ο ἐκ Λίνδου, διδάσκαλος καὶ ἑρμηνευτὴς καὶ συγγραφεὺς ἐκ τῶν εὐδοκιμωτάτων, ὁ γενόμενος Ἀρχιερεὺς μετὰ ταῦτα, τοῦ ὁποίου τὰἱερὰ συγγράμματα καὶ σήμερον ἀκόμη ἀναγινώσκονται ἀπὸ τοὺς εὐλαβεῖς χριστιανούς, ὡς ἡ Ἀποστολικὴ Σαγήνη, ἡ περίφημος ἑρμηνεία τοῦ εἰς τὸ Ἆσμα Ἀσμάτων καὶ ἡ Χρυσοπηγή του, ἡ ὄντως χρυσὴ μετάφρασις τῆς ἑρμηνείας τοῦ θείου Χρυσοστόμου εἰς τὴν Γένεσιν.

Ο άγιος Χρυσόστομος Μητροπολίτης Σμύρνης στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό Αγίας Φωτεινής Σμύρνης το 1919.

Αὐτὰ ὅλα συνετέλεσαν εἰς τὸ νὰ σχηματίσωσιν ἐν Σμύρνη μίαν ευλαβεστατην κοινωνίαν, ἤτις μεταξὺ ἄλλων, πλουσιώτατα συνέτρεχεν εἰς τὴν ἐκτύπωσιν ἐν Βενετία ὅλων τῶν ἱερῶν συγγραμμάτων, δὶ‘ ὠν εγαλουχείτο το Ἑλληνικὸν Γένος ἐν ταῖς μαύραις τῆς δουλείας τοῦ ἡμέραις, ὧν ἡ ἀνάγνωσις τόσον εἶχε παιδαγωγήσει χριστιανικοὺς καὶ τοὺς ἀριστοκρατικοὺς οἴκους ἐκεῖ τῶν Ἑλλήνων, ὥστε πολλοὶ τούτων ἤσαν αὐτόχρημα Ἐκκλησίαι, ὡς ὁ τοῦ Μαυρογορδάτου, ὡς ἀναφέρουσιν οἱ πρόλογοι τῶν ἐκδόσεων αὐτῶν ὅπως ὑπῆρχον οἱ οἶκοι τῶν πρώτων Χριστιανῶν, κατὰ τὸν θεῖον Παῦλον. Θαρρείς κ’ εἶναι μουσεῖον χριστιανικὸν ἐν ἐνεργεία ὁ ναὸς αὐτός. Μουσεῖον μάλιστα ζῶν. Τὸ σεπτότερον δέ, τὸ παρέχον τόσον θάμβος, τὸ καταπλῆσσον ἀμέσως τὸν εἰσερχόμενον, τὸ προξενοῦν, τὸ χορηγοῦν, τὸ ἐπιβάλλον τὴν κατάνυξιν, εἶνε τὸ μέγα αὐτοῦ τέμπλεον. Ὑψηλόν, βαρύ, μεγαλοπρεπές. Σὰν νὰ σοὺ παρουσιάζεται μὲ ὅλην τὴν ὑπερήφανον αἴγλην τῆς καμμία βυζαντινὴ σκηνογραφία αἴφνης, ἀφοῦ ἔμβης εἰς τὸν ναόν. Καὶ τὸ περιβάλλει ὁ λαὸς μὲ ὅλην την αγάπην του• τὸ καμαρόνει, τὸ λατρεύει.

Ο ξυλόγλυπτος άμβωνας του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού Αγίας Φωτεινής Νέας Σμύρνης, διασώθηκε από την Καταστροφή του 1922 και μεταφέρθηκε στη Νέα Σμύρνη από τον Ιερό Ναό Αγίου Ιωάννου του «Επάνω Μαχαλά» της Σμύρνης.

— Εἶδες τὸ τέμπλεον; Σέ ἐρωτοῦν πάντοτε, ὄτε περὶ τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς γίνεται λόγος. Εἶνε ἔργον ἐκ ξύλου καστανοχρόου, τοῦ παρελθόντος αἰῶνος ἢ τῶν ἀρχῶν τοῦ παρόντος, ὄτε δὲν εἶχεν ἀκουσθῆ ἀκόμη ἡ Ἀναγέννησις, καὶ ἔζη ἡἈνατολὴ μὲ τας παραδόσεις της βυζαντινῆς τέχνης, γνήσια πρότυπα περισώζουσα, ἀριστουργηματικὸν λεπτούργημα ξυλογλυπτικῆς. Ὅ,τι εἶναι τὰ μικροσκοπικὰ ἁγιοσκαλίσματα τοῦ διασήμου ξυλογλύπτου Κοσμᾶ τοῦ Λαυριώτου, τοῦ ἐπιλεγομένου Κοσμαδελη. Τὸ αὐτὸ εἶνε ἐν μεγαλογραφία τὸ τέμπλεον τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς. Ἔργον πολυπλοκώτατον ἀπὸ τῶν σομακίου πορφυλοκεύκων κιονίσκων τοῦ μέχρι τοῦ Μεγάλου Σταυροῦ, ὅστις ἐν μέσω φύλλων χρυσῶν, μέσα εἰς τὰἄνθη, τοὺς ἥλιους τοὺς χρυσούς, ἐστεφανωμένος, νικητής, ἵσταται ὑψηλά, σὰν κλωνάρι τρυφερὸν ποὺ τὸἐνηγκαλίσθη ὁ κισσός, τρόπαιον καλλίνικον τῆς ὀρθοδοξίας. Ὅλα τὰ λουλούδια τοῦ κάμπου, ὅλα τὰ ἀγριολούλουδα τοῦ βουνοῦ, ὅλοι οἱ καρποὶ τῶν δένδρων καὶὅλα τὰ πουλιά, συνδεθέντα ἀπὸ τὸν ξυλογλύπτην ἁρμονικῶς μὲ κλάδους καὶ φύλλα, εἰς ποικίλους σχηματισμούς, ἀπετέλεσαν τὸ καλλιτέχνημα τοῦτο, τὸ μέγα και σεμνόν, δὶ’ ὅπερ, θαρρεῖς, ἐκτίσθη ὁ ναός, ἔτσι βιαστικά, μὴ τυχὸν καὶ φθαρῆ τὸ καλλιτέχνημα. Καὶ ἐξέχουσιν ἐν ἁρμονία τὰ ἄνω μέρη αὐτοῦ, σὰν ἐξῶσται μὲ πύργους, πύργους μὲ τὰς ἐπάλξεις τῶν, τοὺς πύργους τῆς Νέας Σιῶν. Εἰς τὰ δύο δὲ θαυμάσια βημόθυρά του ὑπάρχουν ὡραῖαι ξυλόγλυπτοι καὶ πολυσύνθετοι παραστάσεις, ὡς ἡ Κοίμησις καὶ τὰ εἰσόδια τῆς Θεοτόκου.

Κ’ ἐπὶ τῶν τοίχων δὲ τοῦ ναοῦ, ὑψηλὰὅμως ἐν σκότει, ὑπάρχουσι καλαί τοιχογραφιαι, δυσκόλως φαινόμεναι κατωθεν. Ἡ ὅρασις τοῦ Ἠσαΐου, ἡ ἀνάβασις τοῦἨλία, οἱ τρεῖς Παῖδες ἐν τὴ καμίνω, ὁ Δανιὴλ ἐν τῷ λάκκω, ἡ ὀπτασία τοῦ Ἰεζεκιήλ, ἡ Σταύρωσις, θαυμάσια γραφή, παριστώσα τὴν στιγμὴν αὐτὴν τῆς σταυρώσεως, ὄτε οἱ σταυρωταί, θηρία, βαστάζουσι τὸν Κύριον Ἠμῶν, ἄκακον, ὡς ἀρνίον, ἀγόμενον τοῦ θύεσθαι. Ἡ δὲ συνήθης παρ’ ἠμὶν εἰκὼν τῆς Σταυρώσεως, αὐτὴἐπιγράφεται: «Καὶ κλίνας τὴν κεφαλὴν παρέδωκε τὸ πνεῦμα». Ἄλλη ὡραία γραφὴ ἐπιγράφεται: «ὁ θρῆνος τῆς Παναγίας», ἔνθα παρίσταται μόνη ἡ Θεοτόκος, βαστάζουσα νεκρὸν τὸν Υἱὸν αὐτῆς εἰς τὰς ἄχραντους ἀγκάλας, μέγαν μεγαλωστί, κατανυκτικώτατον διπρόσωπον σύμπλεγμα, ἀναφρικιαστικᾶς συγκινήσεις προκαλοῦν. Καὶ ὅμως παραδόξως ἤκουσα ὅτι τὸ συμβούλιον τῆς Ἑλληνικῆς Κοινότητος ἀπεφάσισε την κατεδάφισιν της ἁγίας Φωτεινῆς καὶ τὴν ἀνοικοδόμησιν ἐπὶ τῶν θεμελίων αὐτῆς ἄλλης μητροπόλεως. Ευτυχώς αι ἐφημερίδες τῆς Σμύρνης διευθύνονται ἀπὸ ὀρθοδόξους ἕλληνας, τηροῦντας τὰ πάτρια ἔργω καὶ λόγω. Τῶν ὁποίων τὸ μάτι δὲν ξιππάζεται πρὸς τὴν θέαν τῶν ὀθνείων, οὐδὲ τὸ οὖς σαγηνεύεται ἀπὸ τοὺς πολιτισμένους δῆθεν λόγους τῶν ἐν Ἑσπερία σπουδασάντων θεολόγων καὶ ἐπιδεικνυόντων τὴν σπουδὴν αὐτῶν ἐν τὴ καταστροφὴ παντὸς βυζαντινοῦ, αἳ ἐφημερίδες, λέγω τῆς Σμύρνης ἐξηγέρθησαν καὶ ἔγραψαν κατὰ τῆς μελετωμένης αὐτής ιεροσυλιας, ἤτις ἐλπίζομεν ὅτι δὲν θὰ συντελεσθῆ.

Τὴν ἐπαύριον ἐκκλησιάσθην πάλιν εἰς τὴν ἁγίαν Φωτεινήν. Ἐλειτουργοῦσεν ὁ Μητροπολίτης Σμύρνης. Λίγο-λίγο ἐγέμισεν ἡ ἐκκλησία ἀπὸ Σμυρναίους. Τὰ ἐργατικὰ ἰσνάφια, τοῦ ἐμπορίου τοῦ πολυδαιδάλου οἱ ἀντιπρόσωποι, τὰ πληρώματα τῶν ἐμπορικῶν μας ἱστιοφόρων ὁπού προτιμοῦν ἰδιαιτέρως τὴν ἁγίαν Φωτεινήν, κατέλαβον ὄλας τὰς στοᾶς τὴν αὐλὴν ἀκόμη ὁλόκληρον. Ἦτο προεόρτια της Μεταμορφώσεως, ὡραία ἀκολουθία. Ὁ δὲ ὀνομαστὸς πρωτοψάλτης τῆς Σμύρνης, ὁ γλυκύμολπος Μισαϊλιδης, ἔψαλε τὰς ὡραίας καταβασίας Χοροι Ἰσραήλ με ἰδιαιτέραν τινὰ διάθεσιν, ἴσως ἐνθουσιασθεῖς ἀπὸ τὴν γοητεύουσαν ποίησιν τοῦ θείου μελωδοῦ Κοσμᾶ, τόσον χαριτωμένα, τόσον γλυκά, ὥστε ὅταν ἔψαλλε τῆς ἐννάτης ὠδῆς τὸν εἰρμόν Ο τόκος σου ἄφθορος ἐδείχθη, παρ’ ὀλίγον νὰ χειροκροτήσω, παρ’ ὀλίγον νὰ φωνάξω: Νὰ μουσικὴ μία φορά! Καὶὄντως εινε γλυκύτατον τὸ σμυρναϊκὸν ἰδίωμα της Βυζαντινῆς μουσικῆς, τὸὁποῖον πρῶτον ἀνέδειξεν ὁ πρωτοψάλτης τῆς Σμύρνης, ὁἀηδονόστομος Νικολαος, τοῦὁποίου τὰ μουσουργήματα ἀκουόμενα ἀφίνουσιν ἀνεξάλειπτον γοητείαν βαθειὰ εἰς τὴν καρδίαν διὰ τὸ πάθος τῶν διὰ τοῦτο ἐξόχως ἀρέσκουσιν εἰς τοὺς ἱεροψάλτας, ἂν καὶ εἰς τὸ Φανάριον, ὅπου προτιμᾶται ἡ αὐστηρὰ καὶἁπλούστατη γραμμὴ Πέτρου τοῦ Λαμπαδαρίου, δὲν τὰ δέχονται. Ἐν Ἀθήναις δὲ μετὰ πολλῆς περιπαθείας τὰ προτιμᾶ πάντοτε καὶ τὰἐκτελεῖ εἰς τὸν ἱερὸν Ναὸν τοῦἁγίου Γεωργίου Καρύτση ὁ ἀγαπητὸς ἰατρὸς κ. Θεοχάρης μὲ τὴν συμπαθητικὴν φωνήν του. Εἰς τὴν ἁγίαν Φωτεινὴν τελεῖται καθ’ ἑκάστην ἡ θεία Λειτουργία —εἰς τὰ δύο του παρεκκλήσια ὄμως— δεξιὰ καὶ ἀριστερά, κατανυκτικότατα πάντοτε καὶ σεμνότατα, διότι οἱ ἱερεῖς τῆς ἁγίας Φωτεινῆς ἐναρμονίζουσι τὴν φωνὴν τῶν σύμφωνα μὲ τὰς ὁδηγίας τοῦ κ. Μισαηλίδου. καὶ οὕτως ἀποκτᾶ μίαν χάριν ἐμμελὴ πάσα ἱερουργία τῶν, ἔστω καὶἐν καθημερινή. Ἐκεῖνο δὲὅπου μου ἐκίνησε τὴν περιέργειαν ἰδιαιτέρως εἶνε τοῦτο, ὅτι εἰς τὰς καθημερινᾶς αὐτᾶς λειτουργίας ψάλλει πάντοτε ἔνας τυφλος με μίαν γλυκυτάτην φωνὴν ψάλτης, ὅστις χωρὶς νὰ βλέπη, ἐξ ἀκοῆς μόνον, ἔμαθε καὶἐκτελεῖ θαυμασίως, χωρὶς νὰ παρεκκλίνη διόλου ἀπὸ τὴν γραμμὴν τοῦ συνθέτου, χωρὶς νὰ παρίδη κανένα φθόγγον, ὅλα τὰὡραιότερα μουσουργήματα τῶν ὀνομαστότερων πρωτοψαλτῶν τῆς Σμύρνης. Ω Σμύρνη μοῦ ὡραία, πατρὶς τοῦ τυφλοῦ Ὁμήρου! Ω γλυκύτατη Ἰωνία, κοιτὶς τῆς τέχνης καὶ τῶν γραμμάτων. Τὸν τυφλὸν αὐτὸν ψάλτην μ’ ἀρέση νὰ τὸν ἀκούω κάθε πρωὶ ψάλλοντα τὸν Χερουβικὸν ὕμνον καὶ τὸἌξιον ἐστὶν εἰς ἐναρμόνιον πρῶτον ἦχον. Ἔχει τὴν καταγωγήν του ἀπὸ τοὺς ἀοιδοὺς τῶν Ὁμηρικῶν ἐπῶν χωρὶς ἄλλο.

Διαβάστε επίσης:

Άγιος Γεώργιος Τροπαιοφόρος: ο μεγαλομάρτυς των Μικρασιατών

Οι Άγιοι Μικρασιάτες Νεομάρτυρες

Ο Άγιος Χρυσόστομος Σμύρνης

Advertisement