Ορθόδοξο και βυζαντινό το χριστουγεννιάτικο δέντρο

Τα δένδρα (ορειχάλκινα μανουάλια του τέμπλου) στον Καθεδρικό Ναό Παναγίας Ελευθερώτριας Διδυμοτείχου, στολισμένα με κλαδιά κατά την περίοδο των Χριστουγέννων.

Η Ειρεσιώνη: ένα έθιμο της αρχαίας Ελλάδας

Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε παρόμοιο έθιμο, μόνο που το φυτό δεν ήταν έλατο, αλλά η Ειρεσιώνη. Η Ειρεσιώνη ήταν κλάδος αγριελιάς (κότινος) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά, κ.λπ., εκτός του μήλου και του αχλαδιού), καθώς και φιάλες με λάδι και μέλι.
Αποτελούσε έκφραση ευχαριστίας για τη γονιμότητα του λήξαντος έτους και παράκληση συνεχίσεως της γονιμότητας και ευφορίας κατά το επόμενο και ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).
Η Ειρεσιώνη περιφερόταν στους δρόμους των Αθηνών, την έβδομη ημέρα του Πυανεψίωνος μηνός (22 Σεπτεμβρίου — 20 Οκτωβρίου) από παιδιά «αμφιθαλή» (των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν) τα οποία έψαλαν «τις καλένδες» (κάλαντα) από σπίτι σε σπίτι, παίρνοντας φιλοδώρημά από τον νοικοκύρη ή την νοικοκυρά. Όταν τα παιδια έφθαναν στα δικά τους σπίτια, ιδίως στα αγροτικά, κατά τον Αριστοφάνη, κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτά τους, όπου έμενε μέχρι την ίδια ημέρα του επόμενου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν την νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Ένας νεαρός (αμφιθαλής) περιέχυνε την ειρεσιώνη με κρασί από έναν τελετουργικό αμφορέα και την κρεμούσε στην πύλη του ναού του Απόλλωνα.

Τα Πυανέψια η Πυανόψια ήταν γιορτή στην αρχαία Αθήνα προς τιμήν του Απόλλωνα με αναίμακτη θυσία καρπών και φρούτων, ενώ κατά την κλασική εποχή, αποτελούσαν μέρος της γιορτής των Θησείων. O Λυκούργος αναφέρει πως στην Αθήνα η γιορτή ονομαζόταν Πυανόψια, ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες την αποκαλούσαν Πανόψια, γιατί «φαίνονταν όλοι οι καρποί».
Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο αυτό καθιερώθηκε από τον Θησέα όταν ξεκίνησε για την Κρήτη για να σκοτώσει τον Μινώταυρο. Πηγαίνοντας σταμάτησε στην Δήλο όπου έκανε θυσία στον Απόλλωνα, λέγοντας ότι σε περίπτωση που κερδίσει την μάχη με τον Μινώταυρο, θα του πρόσφερε στολισμένα κλαδιά ελιάς για να τον ευχαριστήσει. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του, ο Θησέας εκπλήρωσε τη υπόσχεσή του καθιερώνοντας τον θεσμό της ειρεσιώνης.

Η Ειρεσιώνη: «Η ειρεσιώνη σου φέρνει σύκα και αφράτα ψωμιά, σου φέρνει και μέλι μέσα στο ποτήρι και λάδι για να ψήσεις και μπουκάλι γεμάτο για να μεθύσεις και να πέσεις για ύπνο».
Ετσι τραγουδούσαν τα παιδιά στην αρχαία Αθήνα, στολίζοντας κλαδιά ελιάς ή δάφνης με με μάλλινα νήματα, μικρά γλυκίσματα και καρπούς της γης, για να ευχαριστήσουν τον Απόλλωνα για την καλή σοδειά, με την ευχή και ο επόμενος χρόνος να είναι ευνοϊκός.
(η εικόνα προέρχεται από εκδήλωση του Μουσείου Ακρόπολης).

’Ο ΥΜΝΟΣ ΤΗΣ ΕΙΡΕΣΙΩΝΗΣ’ (ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ) ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Ένα απόσπασμα από τον ύμνο που έψαλαν τα παιδιά κατά τα Πυανέψια, κατά τον Πλούταρχο:

Ειρεσιώνη σύκα φέρει και πίονας άρτους και μέλι εν κοτύλη και έλαιον

αναψήσασθαι και κύλικ’ εύζωρον, ως αν μεθύουσι καθεύδη.

(Απόδοση)
Η Ειρεσιώνη φέρνει, σύκα και αφράτα ψωμιά και μέλι γλυκό και λάδι απαλό

και ξέχειλους κύλικες, που όποιοι μεθύσουν κοιμούνται

Το δέντρο των Χριστουγέννων στο Βυζάντιο

Αρχικά πρέπει να τονισθεί πως κατά τους τέσσερεις πρώτους αιώνες του χριστιανισμού τα Χριστούγεννα γιορτάζονταν στις 6 Ιανουαρίου μαζί με την εορτή των Θεοφανείων  ως ενιαία εορτή που ονομαζόταν Επιφάνεια. Επιπρόσθετα, το δένδρο στη χριστιανική θεολογία και λατρεία παραπέμπει στο δένδρο του Παραδείσου (της γνώσεως του καλού και του κακού) και είναι γνωστά τα ψηφιδωτά δένδρα στην παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγ. Δημητρίου στη Νικόπολη της Ηπείρου και αλλού. Από τις Κατακόμβες ακόμα, ο Χριστός συμβολίζεται ως το «δένδρο της ζωής», ο φοίνικας γίνεται το σύμβολο της αθανασίας, η ελιά το σύμβολο της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης κλπ.

Από χειρόγραφο κείμενο του Βρετανικού Μουσείου (ADD 17265 του 13ου αιώνα) πληροφορούμαστε ότι το έτος 512 ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Α΄ έκτισε ένα Ναό στο Tur Abdyn της βόρειας Συρίας και μαζί με άλλα αφιερώματα πρόσφερε «…δύο μεγάλα ορειχάλκινα δένδρα τα οποία ήταν στημένα στις δύο πλευρές της Ωραίας Πύλης του Ιερού Βήματος. Στα φύλλα των δένδρων υπήρχε θέση για φώτα που τρεμόσβυναν. Εκατόν ογδόντα λύχνοι για κάθε δένδρο και πενήντα αργυρές αλυσίδες από πάνω έως κάτω. Σ΄αυτές ήταν κρεμασμένα μικρά αντικείμενα από χρυσό, ασήμι ή χαλκό, όπως κόκκινα αυγά, κρατήρες, ζώα, πτηνά, σταυροί, στέφανα, κουδουνάκια, σκαλιστά τσαμπιά σταφύλια, δίσκοι…».

Στο κείμενο του Παύλου Σιλεντιάριου (του 563 περίπου) «Έκφρασις της Αγ. Σοφίας Κων/πόλεως» και στην «Έκφρασιν του άμβωνος της Αγ. Σοφίας«, περιγράφονται αναλυτικά τα φώτα του τέμπλου και του άμβωνα του μεγάλου Ναού. Στο επιστύλιο του τέμπλου υπήρχαν μεταλλικά δένδρα σε σχήμα κώνου (πυρσόμορφα δένδρα) όμοια με λεπτόφυλλα κυπαρίσσια, όπου αντί για καρπούς είχανε φώτα σε σχήμα κωνοειδές και βεβαιώνεται ακόμα η χρήση φωτεινών τεχνικών δένδρων (δενδρόμορφα πολυκάνδηλα) σε όλο το Ναό.

Σκιά ελιάς καντήλι. Χρήστος Μποκόρος (σκόνες και χρώματα λαδιού σε χρυσωμένο ξύλο)

 

Τα δύο ορειχάλκινα μανουάλια τα οποία τοποθετούνται ακόμα στους Ναούς εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης, πολλές φορές μοιάζουν με δένδρα και παραπέμπουν στα γιορταστικά εκείνα δένδρα.

Τα παραπάνω, που τεκμηριωμένα αναφέρονται σε μελέτη του αείμνηστου Καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνου Καλοκύρη στη μελέτη του «Τα ιερά δένδρα και το εξ ανατολών καταγόμενον δένδρον των Χριστουγέννων», φανερώνουν ότι το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δένδρου δεν είναι ξενόφερτο, δυτικοευρωπαϊκό, αλλά βυζαντινό και ορθόδοξο!

 

Σημαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός πως κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, την περίοδο των εορτών, στόλιζαν στύλους με δενδρολίβανα, μύρτα και άλλα άνθη : «…κατά διαταγήν του επάρχου της (κάθε) πόλεως, ου μόνον καθαρισμός των οδών εγένετο, αλλά και στολισμός διαφόρων κατά διαστήματα στηνομένων στύλων με δενδρολίβανα, κλάδους μύρτου και άνθη εποχής». (Βυζαντινών βίος και πολιτισμός , του Φαίδωνος Κουκουλέ)

Η ανάμνηση του στολισμού της εποχής εκείνης επιβίωσε στα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα: «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψηλή μου δενδρολιβανιά…»

Μάλιστα σε πολλά μέρη της Ελλάδος έστηναν δύο δένδρα στο μέσο των Εκκλησιών στολισμένα με πορτοκάλια (όπως στο Λιτόχωρο της Πιερίας και στα Επτάνησα). Σε περιοχές της Μικράς Ασίας, όπως η Καππαδοκία, οι Έλληνες στόλιζαν μέσα στα σπίτια κατά το Δωδεκαήμερο κλαδιά κωνοφόρων ή άλλων δένδρων με ξηρούς καρπούς και αυτοσχέδια στολίδια.

 

Θεωρείται βεβαίως το στολισμένο καραβάκι ως μόνο παραδοσιακά ελληνικό, επειδή στη νησιωτική Ελλάδα, που πρώτη απελευθερώθηκε μετά την Επανάσταση του 1821, δεν υπήρχαν δένδρα ικανά για να κοπούν και να στολιστούν σε ναούς ή σε σπίτια, ενώ το αντίγραφο ενός πλοίου ή ενός καϊκιού ήταν συνηθισμένο αντικείμενο.

Και στα Μικρασιατικά Παράλια τα παιδιά έψαλαν το βράδυ της παραμονής τα κάλαντα  γυρίζοντας σπίτια και μαγαζιά κρατώντας στα χεράκια τους τραμπούκες και βαποράκια. Μέρες ολόκληρες ετοίμαζαν τα βαπόρια τους και τα αρματώνανε. Ήταν καταστόλιστα με πολύχρωμα, φωτεινά φαναράκια και χάρτινα φουντάκια. Έμοιαζαν με εξωτικά βαπόρια. Μερικα παιδιά είχαν την υπομονή και αντί βαπόρια έκαναν εκκλησίες χάρτινες που έμοιαζαν στην Αγία Σοφιά. Ήταν μεγάλη χαρά να τις βλέπει κανείς φωτισμένες εσωτερικά καθώς έμοιαζαν παραμυθένιες.

Πηγές: Άρθρο του Μητρ. Αλεξανδρουπόλεως Ανθίμου

http://www.sedik.gr/neo/el/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CE%B5%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BD%CE%AD%CF%89%CE%BD/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CE%B5%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BD%CE%AD%CF%89%CE%BD-2012/443-443-title

http://www.theacropolismuseum.gr/el/content/eortastiko-programma-moyseioy

Διαβάστε επίσης:

Advertisement